23 września 2024. Rada Najwyższa przyjęła w drugim czytaniu projekt ustawy nr 6490-d, podejmujący reformę Państwowej Służby Celnej. Międzynarodowy Fundusz Walutowy od dawna nalegał na przyjęcie tego projektu, włączając to żądanie jako warunek dalszego finansowania. Eksperci generalnie pozytywnie przyjęli uchwalenie projektu, jednak podkreślają, że to dopiero pierwszy krok w kierunku prawdziwej reformy służby celnej.
Dlaczego reforma celna jest tak ważna? Ponieważ urząd celny jest krytycznym źródłem dochodów budżetowych. Jednocześnie pozostaje jedną z najbardziej skorumpowanych sfer, gdzie istnieją poważne wyzwania zarówno dla władzy, biznesu, obywateli, jak i samych celników.
Według danych Narodowej Agencji ds. Zapobiegania Korupcji (NACP), urząd celny zajmuje pierwsze miejsce pod względem rozpowszechnienia korupcji. W badaniach dotyczących służby celnej 35,2 proc. respondentów przyznaje, że miało doświadczenia korupcyjne, a 27,1 proc. badanych, którzy mieli styczność z urzędem celnym, informowało, że pracownicy celni inicjowali sytuacje korupcyjne. Te liczby utrzymują się na wysokim poziomie już trzeci rok z rzędu.
Według przewodniczącego komisji podatkowej Rady Najwyższej Danyło Hetmancewa, służba celna powoduje roczne straty budżetowe od 100 do 120 mld UAH. Jego zastępca, Jarosław Żelezniak, zauważa, że w pierwszym roku wojny celnicy tracili około 100 mld UAH, ale w tym roku kwota ta spadła do 40 mld UAH. Niemniej jednak obaj deputowani uważają, że są to jedynie przybliżone oceny nielegalnych przepływów, a rzeczywiste liczby mogą być jeszcze większe.
Jakie są główne założenia projektu ustawy? Przede wszystkim proponuje się przeprowadzenie nowego naboru na stanowisko szefa Państwowej Służby Celnej z udziałem międzynarodowych ekspertów. Reforma ma odbywać się na wzór organów antykorupcyjnych, takich jak NABU, BEB, NACP. Komisja konkursowa ma zostać powołana w ciągu dwóch miesięcy od podpisania ustawy.
Odwołanie szefa urzędu celnego będzie następować na podstawie wyników niezależnego audytu. Wszyscy inni pracownicy muszą przejść ponowną weryfikację w ciągu 18 miesięcy, przy czym połowa członków komisji weryfikacyjnych będzie wyłoniona na wniosek społeczności biznesowej.
Ponadto planowane jest wprowadzenie zewnętrznego audytu pracy urzędu celnego, deklaracji uczciwości, testów na wykrywaczu kłamstw oraz monitoringu stylu życia celników.
Zdaniem Illi Nieschodowskiego z Sieci Ochrony Interesów Narodowych ANTS w najbliższym czasie nie należy oczekiwać znaczącego wzrostu dochodów z cła. „Reforma urzędów celnych to nie tylko zmiana kierownictwa. To cały kompleks działań – technicznych, metodycznych, organizacyjnych i innych – które umożliwią skuteczne funkcjonowanie tego urzędu” – zauważa ekspert.Jego zdaniem, w pierwszym roku możliwe dochody mogą wynieść około 40 mld UAH. W dłuższej perspektywie wiele będzie zależało od tego, czy uda się przeprowadzić kompleksową reformę służby celnej.
Wśród zalet projektu ustawy wymienia to, że odwołanie kierowników urzędów celnych będzie możliwe wyłącznie na podstawie audytu, a mianowania będą dokonywane nie tylko przez Ministerstwo Finansów, ale także przez Gabinet Ministrów na wniosek odpowiedniej komisji konkursowej.
Jefrem Laszczuk z Platformy Ekspertów Ekonomicznych, wymienił kluczowe parametry, które należy wziąć pod uwagę przy reformowaniu urzędu celnego.
Po pierwsze, należy zapewnić przejrzystość i skuteczność procedur celnych (m.in. poprzez wprowadzenie pewnych rozwiązań IT – tzw. e-cła) oraz uchwalić projekt ustawy nr 10380 o wprowadzeniu zautomatyzowanego odprawy celnej w aplikacji Diia.
Po drugie, należy wyeliminować praktykę domniemania winy w administracji podatkowej i celnej, co ma stworzyć korzystne warunki dla szybkiego odbudowania gospodarki, bez kontroli, korupcji i ingerencji.
Po trzecie, konieczne jest jak najszybsze dostosowanie krajowego ustawodawstwa do norm prawa UE (projekt ustawy nr 10411) oraz przyjęcie nowego Kodeksu Celnego Ukrainy na podstawie Kodeksu Celnego UE i szeregu innych związanych z tym aktów prawnych.
Ekspert podkreśla również konieczność stworzenia skutecznych KPI dla Państwowej Służby Celnej, które będą ukierunkowane nie na realizację planu, ale przede wszystkim na minimalizację przestępczych „schematów”.
Kolejnym koniecznym krokiem jest wprowadzenie instytucji reprezentacji celnej (reprezentowanie interesów przedsiębiorstw przed urzędami celnymi).
Ekspert uważa także, że istotnym elementem skutecznej reformy służby celnej jest wprowadzenie automatycznej wymiany informacji celnych z największymi krajami handlowymi oraz stworzenie efektywnego mechanizmu automatycznego porównywania odpowiednich dokumentów i deklarowanej wartości celnej towarów.
Większość ekspertów podkreśla, że przyjęty projekt ustawy to jedynie pierwszy krok w reformowaniu służby celnej, choć ważny krok ku niezależności urzędów celnych. Mają nadzieję, że dokument ten nie będzie jedynie „widocznym gestem” uspokajającym partnerów międzynarodowych, lecz skutecznym narzędziem do uporządkowania pracy służby celnej, zmniejszenia korupcji i zwiększenia wpływów do budżetu.
Wiktoria Czyrwa
Image by Clker-Free-Vector-Images from Pixabay